[Lorick]

TÜRKİYE ULUSAL DENİZ SEVİYESİ İZLEME SİSTEMİ (TUDES)

ÖZET

Türkiye Ulusal Deniz Seviyesi İzleme Sistemi (TUDES) halihazırda Harita Genel Komutanlığı Jeodezi Dairesinde bulunan bir adet veri merkezi ve Akdeniz kıyısında Antalya-II Erdemli ve İskenderun Ege denizi kıyılarında Bodrum-II ve Menteş, Marmara denizi kıyısında Erdek ve Marmara Ereğlisi mareograf istasyonu ve Karadeniz kıyılarında ise Amasra, İğneada, Sinop ve Trabzon-II mareograf istasyonlarından oluşmakta olup TUDES’in genişletilmesi çalışmaları devam etmektedir (Şekil-1). TUDES kapsamında deniz seviyesi ile yardımcı meteorolojik parametreler sayısal ve yüksek doğrulukta elde edilmektedir. TUDES kapsamında Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Harita Dairesi tarafından Girne’de işletilen mareograf istasyonuna da ulaşılmakta ve verileri toplanmaktadır. Ankara’daki veri merkezinde mareograf istasyonlarındaki verilerin toplanması, kalite kontrol ve analiz işlemlerinden geçirilmesi faaliyetleri yürütülmektedir.

Şekil-1 : TUDES kapsamında işletilen mevcut ve kurulması planlanan sayısal ve otomatik mareograf istasyonları.

Antalya-II (Akdeniz), Bodrum-II ve Menteş (Ege Denizi) mareograf istasyonlarında 18 yıllık (1985-2002) ve Erdek (Marmara Denizi) mareograf istasyonunda 19 yıllık (1984-2002) aylık ortalama deniz seviyesi değerleri harmonik analiz yöntemiyle değerlendirilerek ortalama deniz seviyelerinin bağıl doğrusal değişimleri sırasıyla 8.70.8 mm/yıl, 3.31.1 mm/yıl, 6.80.9 mm/yıl ve 9.60.9 mm/yıl olarak hesaplanmıştır (Şekil-2). Kullanılan aylık deniz seviyesi ölçülerinin periyodu çok uzun (< 20 yıl) olmamakla birlikte dört mareograf istasyonunda da ortalama deniz seviyelerinde belirgin bir yükselme trendi görülmektedir.

Şekil-2: Mareograf istasyonlarında ortalalama deniz seviyesi değişimleri a) Antalya-II (1985-2002) b) Bodrum-II (1985-2002) c) Menteş (1985-2002) d) Erdek (1984-2002). Mavi sürekli çizgi ölçülen aylık deniz seviyesi değerlerini, kesikli kırmızı çizgi modellenmiş deniz seviyesi değerlerini, siyah cizgi ise deniz seviyesindeki trendi göstermektedir.

Bodrum-II mareograf istasyonundaki ortalama deniz seviyesi değişimi global deniz seviyesi yükselişi tahminleri ile oldukça uyumlu olarak tespit edilirken, Antalya-II, Menteş ve Erdek mareograf istasyonlarında ise global tahminlerden oldukça yüksek ortalama deniz seviyesi yükseliş hızları belirlenmiştir.

Global deniz seviyesi yükseliş tahminlerinden daha büyük olan bu bağıl deniz seviyesi yükselişlerinin düşey yer kabuğu hareketlerinden kaynaklanıp kaynaklanmadığını araştırmak amacıyla, mareograf istasyonları lokal nivelman ağlarında bulunan Mareograf-GPS noktalarında 1992-2002 döneminde gerçekleştirilen tekrarlı GPS ve duyarlı geometrik nivelman ölçülerinin birlikte değerlendirilmesi ile Bodrum-II ve Menteş Mareograf-GPS noktalarında istatistiksel olarak anlamlı bir düşey hareket bulunamazken, Antalya ve Erdek mareograf asıl röperlerinin sırasıyla -5.3 ± 1.8 mm/yıl ve –8.4±3.0 mm/yıl hızla çöktüğü tespit edilmiştir. Antalya ve Erdek mareograf istasyonlarındaki bağıl deniz seviyesi değişimlerinin belirgin olarak mareograf istasyonlarının bulunduğu karanın lokal yada bölgesel çökmesinden kaynaklandığı değerlendirilmektedir.

Bodrum-II mareograf istasyonundaki ortalama deniz seviyesinin bağıl değişimi (3.3  1.1 mm/yıl), global deniz seviyesi yükselişi tahminlerine oldukça yakın olup, aynı zamanda tekrarlı GPS ve duyarlı geometrik nivelman ölçülerinin birlikte değerlendirilmesi ile elde edilen asıl mareograf röperinde anlamlı bir mutlak düşey hareket olmadığı sonucu ile uyuşmaktadır. Menteş mareograf istasyonu ortalama deniz seviyesinin 6.80.9 mm/yıl bir hızla yükseldiği belirlenmiş ancak tekrarlı GPS ölçüleri ile anlamlı bir düşey hareket belirlenmemiştir. Tekrarlı GPS ölçülerinin standart değerlendirilmesi ile düşey yer kabuğu hareketinin küçük olması durumunda istenilen doğruluğun elde edilemeyebileceği bu nedenle, mareograf istasyonlarında yapılan tekrarlı GPS ölçülerinin okyanus yüklenmesi, atmosferik basınç yüklenmesi vb. etkiler de dikkate alınarak IERS 2000’de tanımlanan modellere uygun stratejilerle yeniden proses edilmesinin faydalı olacağı değerlendirilmektedir.

TUDES kapsamında işletilen mareograf istasyonları ve lokal nivelman ağlarında gerçekleştirilen ve gelecekte de gerçekleştirilmesi planlanan duyarlı geometrik nivelman, tekrarlı GPS, sabit GPS ve mutlak gravite ölçüleri ile kıyılarımızda uzun dönemli bağıl ve mutlak deniz seviyesi değişimleri ile kıyı çizgisi değişimi izlenmeye devam edilecektir. TUDES kapsamında elde edilen veriler ile Akdeniz-Karadeniz ortalama deniz seviyeleri arasındaki fark daha doğru olarak belirlenebilecek, tek mareograf istasyonunda (Antalya-I) datumu belirlenen Türkiye Ulusal Düşey Kontrol Ağı’nda Antalya’dan uzaklaştıkça nokta yüksekliklerinde ne kadar hata biriktiği denetlenebilecek, Türkiye’de kullanılan jeoidler test edilebilecek ve tüm yüksekliklerin aynı datuma bağlı olarak elde edilmesi amacıyla Anadolu, Trakya ve K.K.T.C.nin düşey datumları birleştirilebilecektir.

Dört mareograf istasyonunda da Antalya-II ve Erdek mareograf istasyonlarında lokal yada bölgesel düşey yer kabuğu hareketlerinden kaynaklandığı değerlendirilse de, lokal (bağıl) 3-10 mm/yıl oranında bir deniz seviyesi yükselme trendi bulunmuştur. Lokal deniz seviyesi değişimlerinin yerleşim alanlarında verimli toprakların, yol vb. gibi mühendislik yapıların deniz suyu altında kalmasına sebep olabileceği değerlendirilmektedir. Bu sebeple tespit edilen bağıl seviyesi trendlerinin Türkiye Kıyı Alanları Planlarında göz önünde bulundurulması önerilmektedir.